Ғалым: COVID-19-дай пандемия кейінгі ондаған жыл бойы болмаған

Ілияс Есмағамбетов – "Спутник V" деп аталатын вакцинаны Гамалея атындағы Эпидемиология және микробиология ұлттық зерттеу институтының вирусологтар командасымен бірге жасауға атсалысқандардың бірі. Ілияс Болатұлымен zakon.kz порталында 18 маусымда трансляциясы өткен сұхбаттың мәтін нұсқасын ұсынамыз.

- Өзіңіз және әріптестеріңіз алға қойылған міндетті қалай тез орындай алдыңыздар және осы ерлікте сіздің функцияңыз қандай болған еді?

- Платформа 20 жылдан астам уақыт бойы жасалды, тек алдын ала тәжірибе мен технологиялық схемалар, қызметкерлердің тәжірибесі коронавирус вакцинасын қысқа және тығыз мерзімде алуға мүмкіндік берді. Менің рөлім тікелей препаратты өндірудің технологиялық схемасын жасау болды.

- Сіз технологиялық циклмен айналысып, РФ аумағында да, кейінгі бірнеше айда жолға қойылған ҚР-да да өз өндірісіңізбен байланыстыңыз ба?

- Сыртқы алаңдармен негізінен басқа адамдар байланысқа шықты, мен осы процестің ерте кезеңдерінде пысықтаумен айналыстым. Схеманы пысықтағаннан кейін ол басқа алаңдарға ауыстырылды.

- Вакцина жасау қаншалықты қиын? Біз оны жеткізу көлік компанияларының бас ауруына айналғанын білеміз, өйткені белгілі бір температура сақталуы керек. Алаңдар дайын болды ма, әлде пысықтауға тура келді ме? Осы ең маңызды сәт – жұмысыңыздың бастауы қаншалықты қиын болды?

- Шын мәнінде, өндірістік схемаларды іске қосу қажет болған алғашқы кезеңдерде өте қиын еді. Себебі көптеген алаңда үлкен көлемді өндіріс тәжірибесі болды. Өкінішке қарай, Гамалея институтында бұл жаппай вакцинацияға арналған препаратты шығарудағы алғашқы зор тәжірибе. Сондықтан белгілі бір қиындықтар туындады.

- Өз басыңызға қандай қиын міндеттер жүктелді?

- Өте қиын сұрақ. Бұл препаратты тазарту әдісін масштабтау болған шығар.

- Антиваксерлерге қатысты проблема бар. Бұл проблемалар Ресей Федерациясында да, ҚР-да да ұқсас, онда халықтың шамамен 20%-ы – вакцинаға қарсы экстремистік пиғылды адамдар, 50%-дан астамы – қандай да бір ұстанымын тұжырымдамағандар, 25%-ы – "жақтап" және вакцина салдырғандар. Сіздің және әріптестеріңіздің пікірінше, халық неге осылай шала бүлінді? Неліктен қарапайым вакцинация мұндай дау-дамай тудырды және жұрт физикалық қана емес, сонымен бірге экономикалық тұрғыдан да ұлт денсаулығына қатысты конституциялық немесе басқа құқықтарды айта бастады?

- Менің ойымша, Ресей Федерациясында жұрттың көбі бізде шынымен де сапалы нәрсе жасай алатынына сенімсіздікпен қарайды. Менің ойымша, адамдар вакцинаның сапасына күмәнданады, сондықтан кейбір жағымсыз салдардан қорқады.

- Бір белгілісі, "Спутник V" вакцинасын қолданудың теріс салдары өте аз және біз дәрігер ретінде емес, статист ретінде қарастырсақ, статистикалық қателікке ұқсайды. Шетелдік вакциналарға қатысты мәселе көп. Не болып жатыр? Неліктен адамдар қауіп-қатерді саналы түрде бағамдай алмайды?

- Шын мәнінде, бұл күрделі мәселе, оған қоса интернетте біз вакцина туралы түсініксіз кейбір видеоларды үнемі бақылап отырамыз. Тіпті ғылыми дәрежесі мен атағы бар адамдар, шынын айтқанда, векторлық вакциналарға келгенде мүлдем құзыреті жоқ, вакцинациядан кейін адам гендік-модификацияланған болады деуі, әрине, нағыз абсурд.

- "Спутник" әлем бойынша 65 елде мойындалған, бұл елдерде жалпы халықтың 3 млрд-тан астам адамы бар, бұл ретте біз вакцинаны әлемдік деңгейде тану саласында ДДҰ тарапынан диверсияны байқап отырмыз. Біз үнемі естіп жүрген саясаттан басқа не айтылмай жүр? ДДСҰ неден шалыс басып отыр? Олар нені түсінбейді, нені бағалай алмайды және неге көп проблема тудыратын вакциналар бұрыннан мойындалып, "Спутник V" ДДҰ мен БҰҰ-да дамымай қалды?

- Бұл саботаж деп айтуға болады, батыл айтуға болады. ДДСҰ-ның өз заңдары бар, өз реттеушісі бар. Олар оны сақтауға міндетті және белгілі бір препаратты осы ұйым мойындауы үшін препарат белгілі бір тексерулерден, бірқатар сараптамадан, бірқатар реттеуші процедурадан өтуі керек. Бұл процесс тез жүре салмайды. Мүмкін, бұл жерде ешқандай саяси жағдайлар болмауы мүмкін, ДДСҰ өз сарапшыларымен бірге келіп, клиникалық зерттеулердің барлық мәліметін толық қарап, осы вакцинаны шығаратын барлық алаңды бағалауы керек: олар еуропалық стандарттарға, сапаға сәйкес келе ме және ДДСҰ сарапшылары есеп әзірлеуі керек. Содан кейін шешім қабылдауға жауапты адамдар оларды егжей-тегжейлі зерттеп, барлық осы тармақ мен стандартқа сәйкес келе ме, жоқ па, соны шешуі керек. Бұл процесс өте күрделі.

- Яғни, ДДСҰ басқа төрт вакцинаны, соның ішінде Қытайды үйлестіру үшін жеткілікті жұмыс істеді деп айта аламыз да, бірақ қандай да бір себептермен Ресейге жете алмай қалды ма?

- Еуропада вакцина өндірушілерінде жүйе еуростандарттарға әзірленген. Тиісінше, ресейлік стандарттар әлемдік стандарттардан сәл өзгеше болуы мүмкін. Барлығын ағылшын тіліне аудару керек, оның ішінде клиникалық зерттеулердің барлық хаттамасы, барлық өндірістік және өндірістік ереже. Мұның бәрі біраз уақытты алуы мүмкін. Қытайда бұл әлемдік нарыққа шығуға алдын ала дайындалған болуы мүмкін. Бұл, бәлкім, Ресей Федерациясына бұл препарат осындай деңгейге жеткен кездегі алғашқы тәжірибе шығар. Әрине, мұндай бюрократиялық рәсімдер пайда болуы мүмкін.

- Сіз жұмыс істейтін Корпорация басшылығы бұған қалай қарайды? Ол қандай да бір түсініктеме берді ме, мүмкін сіз бұл туралы әзілдеп отырған шығарсыз? Байсалды көзқарас та бар шығар?

- Байсалды деуге болады. Бірінші міндет – өз нарығыңды, ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету. Бұл қажеттілік қанағаттандырылғанға дейін, шетелге асығудың да қажеті жоқ шығар.

- Сіздерді әлі күтіп жатқандар бар, соның ішінде ҚР да бар, өйткені мұнда көпшілігі "Спутник V" еккен. Көбі Ресей Федерациясында өндірілген "Спутник" пен Қарағандыда шығарылатын "Спутник" арасында айырмашылық бар деп санайды. Сіз қалай түсіндіресіз: бұл бірдей препараттар ма?

- Препараттың барлық партиясы таратылатын елдерге қарамастан (өндіріс-шамамен. ред.) бізге – Гамалея институтына бақылауға келеді. Параметрлердің бір бөлігін тікелей өзім бақылаймын, соның ішінде Қарағанды фармацевтикалық кешенінің партиялары бірнеше рет тексерілді. Сондықтан Ресей мен Қазақстанда өндірілген препарат сапасында айырмашылық жоқ деп сеніммен айта аламын. Сонымен қатар, барлық бастапқы материалды Гамалея институты барлық өндірістік алаңға жеткізеді.

- Бұл ең маңызды ақпарат. Ал қазақстандық вакцинаны зерттедіңіз бе? Сіз оған қалай қарайсыз?

- Бұл жерде клиникалық зерттеулердің деректеріне назар аудару керек деп ойлаймын. Барлығын толығырақ зерттеу керек. Бірақ мен Қазақстандық ғалымдар өзінің сапалы аналогын жасай алатынына күмәнім жоқ.

- Жақында мен бір зерттеуді оқыған едім, онда 100 мыңнан астам әйел жүкті екенін білмей вакцина салдырды делінген. Қазіргі уақытта олардың жүктілігі жақсы өтіп жатыр, бұл ешқандай қиындық туғызбады делінеді. Сіз бұл мәселеге тереңірек үңілген адам сияқтысыз, бізге қандай да бір қорытынды бере аласыз ба? Әсер ете ме, жоқ па (вакцинация жүктілікке әсер ете ме – ред.)? Егер ол әсер етсе, онда неге әсер етеді?

- Ғылыми тұрғыдан алғанда, аденовирустық векторлық вакциналар репродуктивті функцияға теріс әсер етуі мүмкін деген алғышарттар жоқ. Менің ойымша, бұл жерде түсіндіріп өту керек: вакциналар аденовирус платформасында жасалғандықтан, аденовирус – бұл барлық дерлік адам әдетте маусымдық жағдайда ауыратын қарапайым ЖРВИ деп айтуға болады, ал бұл аурулардың асқынуы немесе ауыр ағымы байқалмайды. Залалсыздандырылған вирустық вектор вирус негізінде жасалады, ол, негізінен, аса патогенді емес, әсіресе бұл вектор қандай да бір жағымсыз салдарға әкелуі мүмкін емес.

- Ер адамдар вакцинациядан кейін әке бола алмай қалмаймыз ба деп алаңдап жатыр.

- Менің ойымша, вакцинация ешқандай әсер етпейді. Бұл мәселе бойынша ешқандай деректер жоқ, коронавирустық векторлық вакциналар репродуктивті функцияға әсер етуі мүмкін деген ғылыми дәлелдер немесе тіпті дәлелденбеген тезистер жоқ.

- Вакцинациядан кейін қорғаныс қанша уақытқа созылады?

- Вирустың дамитын қасиеті бар. Оның мутациясы бар. Бірақ Ухан штамының аясында қорғаныс бір жылға созылады деп айтуға болады, содан кейін ревакцинация қажет болады. Бұл мәселе институтта талқыланып жатыр және кейінірек бұл туралы ұсыныстар кеңестер беріле жатар. Әзірше бейресми түрде арнайы тест жүйелерімен тексеріліңіздер деп айта аламыз. Бұл өте маңызды, өйткені барлық тест жүйесі вакцинациядан кейінгі иммунитетті анықтауға жарамайды. Бұл жүйе негізгі компонент ретінде коронавирустың беткі ақуызын немесе оның доменін байланыстыратын рецепторды қамтуы керек. "Спутник V" алған көптеген адам иммунитетті үстірт көруге, антиденелер деңгейі арқылы белсенділікті зерттеуге барады, сол жерде теріс нәтиже көріп, вакцина жарамайды деп ойлайды. Ал шын мәнінде, бұл тест-жүйеде дәл негізгі компонент болмауы мүмкін. Сондықтан біз Гамалея институтында жасалған біздің тест жүйесі қолайлы деп айта аламыз.

- "Спутник V" вакцинасын бірінші болып салғандар бойынша алдын ала деректерді білуге бола ма? Олардың иммунитеті бар ма, ол қандай деңгейде, қазір қандай қорытынды жасауға болады?

- Бұл әркімге әрқалай: организмге, жас тобына байланысты. Егде жастағы адамдарда антиденелер түріндегі иммунитет жас адамдарға қарағанда ертерек төмендей бастайды. 30 жасқа дейінгі адамдарда иммунитет тұрақты, ол алты айға созылады, содан кейін біртіндеп төмендей бастайды. Бірақ, дегенмен, ешкім мұның өзі инфекциямен күресте өте маңызды деп айта алмайды.

- Өзіңіз қандай препарат салдырдыңыз?

- "Спутник". Препараттың алғашқы сериясын тікелей өзім және менің әріптестерім өндірді және бәріміз бірге өнімнің сапасын өзімізге сынадық.

- Қазір медициналық қоғамдастықта не болып жатыр? Сарапшылар бір жылдан кейін вакцинация қандай болады деп ойлайды? Вирус жойылып кетпейді ғой.

- Қазір біз жаңа пайда болған үнді, британдық, Оңтүстік Африка штамдарына қарсы иммунитетті құру мүмкіндігімен вакцинаны модификациялау бойынша кеңейтілген жұмыс жүргізудеміз. Біз жаңа штаммдарға қарсы бағытталған прототиптер толық зерттелген, сыналған және осы вакциналық препараттардың жеделдетілген клиникалық зерттеулері болуы мүмкін жағдайда жауап береміз. Егер оларды өндіріске тез енгізу мүмкін болса, мүмкін ревакцинацияны жаңа штамдарға өзгертілген вакцина жасау керек.

- Яғни вакцинаның бір түрін ғана егу мүмкін емес пе?

- Солай сияқты. Ұжымдық иммунитетті құру үшін халықтың 70%-ына қысқа мерзімде егу керек, бұл ірі елдерде мүмкін емес болып отыр.

- АҚШ-та, Израильде мүмкіндік туды. Неге бізде осылай емес? Біз қазір вакциналанбаған немесе мүлдем басқа себептермен вакцинациядан бас тартқан адамдардың құқықтарын жою мәселесін белсенді түрде талқылап жүрміз. Сіз бұл процедураға қалай қарайсыз?

- Мен бірден жауап бере алмаймын, өйткені адамдардың құқықтарын шектеу демократиялық жол емес. Енді бірінші дозаны бірінші болып салдырған адамдардың иммунитеті төмендей бастайды. Жақында вакцинацияланғандар бар – олардың иммунитеті өте жақсы. Вакцинацияланбайтындар бар. Біздің популяцияда гетерогенділік бар. Мұның бәрі вирусқа ұжымдық иммунитеттің қысымынан тиімді түрде шығуға мүмкіндік береді. Сіздің сөздеріңізде логика бар: егер біз бәріміз бір уақытта жаппай вакцина салдырар болсақ, онда мұндай проблемалар аз болуы мүмкін. Тарихты шартты раймен айту дұрыс емес деген сөз бар: егер бізде Израильдегідей немесе АҚШ-тағыдай болса, қалай болар еді, мұны айту қиын.

- Яғни, егер адам саналы түрде вакцина алғысы келмесе, вакцинация туралы қауесеттерді әлі де таратса, бұл дұрыс та, ал жағдай жақсаруы үшін оны қандай да бір заңды жолмен мәжбүрлеу, тіпті оның бостандығын шектеу дұрыс емес пе?

- Мен мұны қалыпты жағдай деп санамаймын, бірақ біз демократиялық қоғамда өмір сүріп жатырмыз, сондықтан ешкім сөз бостандығын жойып тастаған жоқ. Менің жеке пікірім – адамдарды санасында дұрыс емес әрекеттерге мәжбүрлеу дұрыс емес деп санаймын. Вакцинацияда ешқандай шектеулер жоқ деп айтуға болмайды. Дегенмен, оны дәрігермен келісу керек. Адамдарда созылмалы, аутоиммунды аурулар болуы мүмкін. Мұнда біз ештеңеге қарамастан, ұжымдық иммунитетті қалыптастырамыз деп айтуға болмайды. Барлығы әр жағдайға қарай отырып, әр адамға жеке қарай отырып мәселені шешу керек.

- Вакцинация туралы ең күлкілі қауесет қандай?

- Вакцина енгізілгеннен кейін адам гендік-модификацияланған болуы мүмкін деп келетін қауесет шығар. Егер сіз осындай логиканы ұстанатын болсаңыз, барлық адам генетикалық модификацияланған, өйткені өмірде кемінде бір рет вирустық инфекциямен ауырып шыққан. Ал вирус, біз білетіндей, жасушаға еніп, өзінің генетикалық материалын енгізеді. Осы тұрғыдан алғанда, планетадағы барлық адам жиырма-отыз рет генетикалық жолмен модификацияланған саналады.

- Вакцина салдырғандарда ПТР тестінің оң нәтижесі тіркелген жағдай болса, олар вирусты тасымалдай ала ма?

- Бұл вирус табиғатымызда белгілі еді, бірақ біз кездестірген мұндай нұсқада оның патогенезі толықтай анық емес. Вакцина алмаған және вирулентті вирус шығаратын адамдар бар. Ол жасушалардан жақсы өседі, жұқтыруға қабілетті. Ал бірінде жұқтыру мүмкін емес. Бұл тек жеке және ағзаның ерекшеліктеріне байланысты: біреу жоғары вирулентті вирус шығарады, біреу патогенді емес, іс жүзінде басқа адамға жұқтыра алмайды. Тікелей корреляция жоқ. Бұл генетика, иммундық жүйенің ерекшеліктері шығар. Егер біз иммунитеттің ерекшеліктерін түсінетін болсақ, онда иммундық жүйе вирустың барлық бөлігін басқа жасушаларға таратады, бұл сізге белгілі бір иммунитетті құруға мүмкіндік береді. Вирустың бөліктері мүлдем басқаша таралуы мүмкін, бұл генотипке байланысты.

- Халықтың ковидке қатысты бүгінгі уайымы мен улап-шулауы туралы не ойлайсыз? Орынды ма?

- Бұл ғарыштық оба емес, оны Альфа Центаврдан әкелмеген. Шын мәнінде, бұл ЖРВИ-дің бөлігі, вирус өте жұқпалы, өте қауіпті. Тарихтан белгілі нәрсе, ол кез келген вирустың классикалық статистикалық мінез-құлық үлгісіндей қалып отыр. Адамзат тарихына көз жүгіртсек, орыс тұмауы, Гонконг тұмауы, испан мұмауы болды. Ең алғашқы пандемия статистикаға сәйкес әлем халқының 30%-ын, содан кейін 10%-ының өмірін қиды. "Испанка" пайда болған кезде адамзаттың иммундық қабаты дайын болмады, вирус жаңа болды, сондықтан бұл ағынның ауырлығы болды. Содан кейін иммундық жүйе дайын болды, пандемия оңай өтті. Содан кейін медицина дами бастады, бұл ауруды жүйелі түрде емдеуге мүмкіндік берді. Жаңа SARS-CoV-2 вирусы – адамзат оған тұмау вирусына дайын болғандай әзір бола алмады. Сондықтан бұл жолғысы қаты әсер етті, өйткені оның жұқпалы ауруы тұмауға қарағанда әлдеқайда жоғары, өлім жағдайлары жоғары, сондықтан кейінгі 10-20 жыл ішінде бұл қалыпты емес құбылыс. Кейінгі ондаған жыл ішінде COVID-19 сияқты пандемия болған жоқ, сондықтан жұрттың уайымы орынды.