Махамбет Әбжан: Төртінші рет түрмеге түсу қаупі туса, алдын алу үшін барымды салатын едім

Журналист Махамбет Әбжанмен сұхбат 1 шілде күні алынған.
Сұхбат барысында ол «Егер төртінші рет түрмеге түсу қаупі туса, мен оның алдын алу үшін барымды салатын едім. Билік абақтыдан құтқарамын десе, олармен компромисске келетін едім. Бірақ бармауым да мүмкін. Түрмеге түспеуім де мүмкін ғой. Үміттенемін…», деген еді. Алайда 3 шілде күні Abzhan news телеграм арнасының авторын құқық қорғау органдары қамауға алғаны белгілі болды.  

-Өткен журналистер күнін қалай қарсы алдыңыз? Көл-көсір комплимент естіген, орден, медаль таққан, әдемі нольдердері бар конверттерге ие болған әріптестеріңізге қалай қарадыңыз? Қызығып әлде қызғанып па?

—  Қызғаныш болған жоқ. Бірақ маған бір дүние қызық.   Сенат пен Мәжіліс жыл сайын осы күнге орайластырып байқауы өткізеді. Сол конкурста жеңімпаздарды қандай критерийлерге қарап анықтайды екен…

— Сіз өз жұмыстарыңызды ұсындыңыз ба?

— Депутаттарды парламент қабырғасында ұстап алып тосын сұрақтар қоятын видеоларым бар ғой. Былтыр солардың барлығын біріктіріп, ұсындым. Сыйлық тұрмақ, ешқандай жауап та берілген жоқ. Толық «игнор» болды ғой. Содан биыл қатысудың қажеті жоқ екенін түсіндім. Бірақ сол кезде мәжілістің  спикері Нұрлан Нығматуллин менің жұмысымды мақтап, егер конкурстың қазыларының қатарында болсам дауыс беретін едім деп айтқан болатын.

— Нығматуллиннің  либерал саясаткер болғаны ма сонда…. Қарапайым депутаттардың «мазаларын алғандай» ол кісіні де телефонға түсіріп, провокациялық сұрақтың астына алған кезіңіз болды ма?

— Мен депутаттарды карантин болғандықтан даладан ұстап алатын едім ғой. Ал Нығматуллиннің кіретін есігі басқа болды ма, көзіме түспеуші еді. Бір ғана рет парламенттің ішінде кетіп бара жатқанда алдынан шығып түсіруге ұмтылып едім, қасындағы күзетшілері телефонымды тартып алды. Сонда да артынан қалмай лифтіге бірге кірдім. Ол маған диктофонсыз, телефонсыз біраз әңгімелер айтып берді. «Келесі жолы міндетті түрде камера алдында сұхбат беремін», деп уәде берген. Әлі де болса, сөзінде тұратын шығар деп үміттеніп жүрмін.

— Неге сіздің телеграмм каналыңызда шенеуніктер күлкілі, ұсқынсыз боп көрінеді?

— Біріншіден, өздері мені көргеннен қашып, қипақтап кетеді. Екіншіден, мен олардың жиналыстарда телефон шұқылап, жеке шаруаларымен айналысып отырғандарын түсіріп аламын. Сол үшін күлкілі болып көрінеді.

— «Сен қанша жерден мықты маман, жақсы адам болсаң да,  журналист провакатор болса сені не ақымақ, не демон қылып көрсетеді», деп бір саясаткер шағымданған еді. Сіз осы пікірмен келісесіз бе?

— Менің өз аудиториям бар. Олар менен өткір, провакациялық сұрақтар қойғанымды қалайды. Мен азық-түліктің қымбаттағаны, Назарбаевтың биліктен кетуі т.с.с. актуалды мәселелерді көтеремін ғой.  Қалай жауап беру шенеуніктің өз еркінде. Мысалы бір екі күн бұрын Мәди Ахметовке шымбайына бататын сұрақтар қойдым. Дөрекі сөздер де айтқан жоқ. Өзін өте мәдениетті ұстады.

— Олар өз ойларын ашық білдіре алмайды. Ойларын ашық білдіре алмағандықтан  өтірік айтады. Өтірік айтқаннан кейін қобалжиды. Қобалжығаны, сасқалақтағыны күлкілі көрінеді. Бұл менің субъективті версиям. Неге біздің саясаткерлер көп өтірік айтады?

— Нұржан Әлтаев депутат боп жүргенде өткір шындықты айтқаннан кейін мандатынан айырылды. Басқа депутаттар Әлтаевтың күнін кешпес үшін  оның «қателігінен» сабақ алды.

— Сіз  Әлтаевты саяси жоба емес, тәуелсіз оппозиционер деп ойлайсыз ба?

— Жоба ма, жоқ па, ол жағын тап басып айта алмаймын. Жоғарыда отырған шенеуніктер маған «Әлтаевты қаралап мақала жаз» деп ақша ұсынған болатын. Басқа блоггерлерге де  сондай тапсырыс түсіпті. Ол Ақорданың емес, олигархтардың жобасы  шығар. «Жоба» деген сөз маған ұнамайды. Олигархтардың адамы болуы мүмкін.

— Қандай айырмашылық бар? Ақорданың жобасы болса да, олигархтың адамы болса да бәрібір тәуелсіз саясаткер емес қой.

— Саяси бәсеке үшін  жақсы. Мүмкін ол қаңтарға дейін бір кланда болып, олар саяси сахнадан кеткеннен кейін өз алдына оппозионерге айналған шығар.

— Орысша айтқанда «все тайное становится явным». Әзірге шындық Әлтаевқа ғана аян. Жоғары жақтан біреуді қаралау үшін тапсырыс көп түсе ме?

— Жанболат Мамайға да қарсы заказдар болды. Кім оппозицияда сол азаматтарға қарсы тапсырыстар түседі.

— Адресат?

— Жоғары жақтағы адамдар. Аттарын айтудан аулақпын.

— Неге?

— Өйткені ол адамдардан мен инсайд алып отырамын. Қазір оларды әшкерелесем, ертең маған ақпарат жібермей қояды?

— Олар құпия ақпаратты сізге не үшін береді?  Ол мәліметтерді қалай тексересіз? Тағы бір сұрақ. Сізді өздерінің соғыстарына  пайдаланып жатыр деп ойламайсыз ба?

— Мен екі-үш ақпарат көзінен тексеремін ғой. Қазір мен телеграм арнама Назарбаевтар туралы ақпарат беріп жатырмын. Мүмкін саяси топ әдейі беріп отыруы мүмкін. Бірақ кез келген компромат халыққа пайдалы деп ойлаймын.

— Сіз әйгілі шахматшы Бибісара мен федерация арасында дау туралы пост жаздыңыз. Мұнда сіз инсайд ақпаратқа сүйеніп, Бибісараның анасын ақшаны жақсы көреді деп айыптадыңыз. Постыңыз федерация мен министрліктен тапсырысына ұқсады. Неге Бибісараның анасымен хабарласып, екінші жақтың пікірін бермедіңіз?

— Сырттан солай көрінуі мүмкін. Бірақ Бибісараның анасы маған өзі хабарласқанда ол кісінің де позициясын жариялайтын едім.

— Махамбат, обьективті журналист өзі хабарласуға міндетті ғой.

— Мүмкін сіздікі дұрыс шығар. Бірақ менің әр ньюсмейкерге хабарласуға уақытым жоқ. Өзі хабарласса, пікірін жариялайтын едім. 

— Көп әріптес қатты айтсам, кешірсін, «сатылып» жатқанын көріп отырмыз. Әрқайсының бағасы әрқалай. Біреу лауазымды қызметке отыру үшін, немесе сол қызметті сақтау үшін, біреу тұрақты түрде тендер алу үшін, тапсырыстарға қол жеткізу үшін, біреу жылына бірнеше рет орден, медаль тағу үшін қызмет етеді. Сіз қандай жағдайда билікпен компромисске келуіңіз мүмкін?  Бір мықты журналист «егер балаларым ауыр халде жатып, оған биліктің ресурсы қажет болған жағдай ғана мен оларға «сатыламын» деп жауап бергені еді. Сіз ойландыңыз ба?

— Мен билікке өзімнің әлсіздігімді, кемшілігімді көрсеткім келмейді. Себебі олар менің әлсіз тұсымды біліп қойса өзіме қарсы пайдалануы мүмкін ғой. Сол кезде мен де компромисске баруыма тура келеді.

— Билік эстеблишментіне қызмет ететін әріптестер  өздерін қауіпсіз, ал либерал  журналистер өздерін қорғансыз сезінетін сияқты. Бұл менің субьективті пікірім.  Сіз қалай ойлайсыз?

— Өзім үшін жауап берейін. Депутаттарды қанша сынадым. Бірақ олардан әзірге қауіп төнген жоқ. Мысалы, кеше Қошановтың алдын кес — кестеп жүріп, қалаған сұрағымды қойдым. Нығматуллиннің кезіндегідей телефонымды ешкім тартып алмады.

— Бірнеше жыл бұрын бір саясаттанушы ағамыз (қазір депутат) инсульт алған кезде, Аида Ғалымқызы шұғыл қимылдап, ең жақсы ауруханаға жатуына көмектесті. Сапалы медициналық көмек алған жаңағы азамат аяққа тұрғаннан кейін Балаеваға да, дәрілгерлерге де алғыс білдірді. Либерал журналистердің басына күн түссе билігі бар тұлғалардан көмек сұрай алар ме екен?

— Жақында болған жағдай. Менің кішкентай қызым науқастанып қалғаны туралы әлеуметтік желідегі парағыма жаздым.  Жоғарда отырған бірнеше шенді телефон соғып, көмектерін ұсынды. Шын таң қалдым және қатты риза болдым. Меніңше, биліктегілер пропагандамен айналысатын журналистерді де, тәуелсіз журналистерді құрметтейді, деп ойлаймын. Барлығына бірдей қарайды.

— Егер мемлекеттік жүлделерді  Мақсат Толықбаймен бірге Дархан Әбдік, Вадим Борейко, Қасым Аманжол сияқты журналистер алса, мен сіздің ойыңызбен келісетін едім.

— Олар тәуелсіз журналистке адами тұрғыда көмек көрсете алады. Сауап үшін шығар. Ал мемлекеттік марапатты халық алдында табыстау саяси шешім боп саналады. Одан кейін біз  Демократия бар, сөз бостандығы шектелмейді, тәуелсіз журналистерге жол ашық екен деп түсінуіміз мүмкін.  Ал бұл әзірге оларға қажет емес. Бірақ Қазақстанда қаңтардан кейін сөз бостандығы бұрынғымен салыстырғанда жоғарылады. Оны тәуелсіз БАҚ-ның көбейгенінен білуге болады.

— Либерал журналист сөз бостандығын шектейтін жүйемен ғана емес, өз қорқынышымен де күреседі. Сіз өз қорқынышыңызды қалай жеңіп жүрсіз?

— Мен он тоғыз жасымнан бастап, үш жыл радикалды оппозицияда жүрдім. Сол үшін сотталып, сонша жыл үш түрмеде отырдым. Ол жақта көрген қиындықтан кейін өткір мақала жазудан, ыңғайсыз сұрақ қоюдан, қысқасы журналист ретінде жұмыс істеуден қорықпайтын болдым. Менің ол кездегі оппозициялық риторикам мен қазіргі сөздерімді салыстыруға келмейді.

— Сіздің он тоғыз жасыңызда алпыс-жетпіс жастағы саясаткерлердің қателерін көретін, оны қалай өзгертуді білетін потенциалыңыз болды ма? Радикалды оппозицияға өзіңіз келдіңіз бе, әлде бенефициар адамдар тартты ма?

— Он тоғыз жасымда ЕНУ- да бірге оқитын достарыммен «Саясаттанушылар клубын» құрған едік. Сол жаққа елдегі партиялардың басшыларын шақырып жүрдік. Кезек коммуникстік партияға келді. Марқұм Серікболсын Әбділдин мен Борис Сорокин деген екі депутатпен кездесу өткізгеннен кейін бізге университеттің әкімшілігі тарапынан қысым көрсетілді. Мемлекеттік оқу орнына оппозиционерлерді шақырғанымыз үшін кінәлі болдық. Ол жиынға көрермен ретінде қатысқан студенттердің тізімін беруімді талап етті. Мен бермеген соң, оқудан шығарып жіберді. Одан кейін сол Әбділдин, Сорокин ағаларымыздың қоғамдық көмекшісі болып орналасып, «Қазақстанның отаншыл жастары» деген ұйым құрдым. Алдымен Білім министрі Күлекеевтің отставкасын талап еткен жұмсақ оппозиция болдық. Содан кейін Назарбаевтың өзін қорықпай сынайтын радикалды оппозицияға айналып кеттік. Сол кездегі ДВК-ның мүшелері Ғалымжан Жақияновтар түрмеге түскенде біздің елдегі оппозицияның қорқақ екенін білдім. Олар билікке баруды ойламайтынын түсіндім.

— Түрмеде қанша жыл отырдыңыз?

— Бес жыл, бірнеше күн. Алдымен үш жыл, содан соң, екі жыл. Жер митингісіне шыққан кезде он сегіз күндей отырдым-ау деймін.

— Дәл қазіргі сот жүйесі барда тәуелсіз журналистің ешқайсысы түрмеге түспеймін деп сенімді айта алмайтын шығар. Ол жаққа бірінші рет түскен журналист өзін қалай сақтау керек?

— Өз басым бірінші рет түрмеге отырған кезде ол жақта да оппозиционер болып жүрдім. Бір авторитетный ұрыны құтқарамыз деп бас көтердік. Таяқ жедім. «Қашып кету қаупі жоғары», деген статус берді. Физикалық та, моральдық та, психологиялық та қысым көріп, қатты қиналдым. Жарты жыл дәретханаларды жудым. Екінші рет түрмеге түскенде олардың ережесіне бағынып, тезірек шығу керек деген оймен жүрдім. Соның арқасында дәретхана тазалайтын жұмыс емес, газет шығаратын шағын редакцияны дөңгелеттім. Нәтижесінде мерзімінен бұрын босадым.

— Егер саяси белсенді шын мәнінде үлкен идея үшін, халықтың қамы үшін сотталған болса, ол азаматтық қоғамның қолдауын күтеді деп ойлаймын. Сіз қамалғанда ананыңыздың адвокатқа ақша таба алмай жатырмын деп жазғанын оқыдым. Сіз сол кезде қандай күйде болдыңыз?

— Өзіңді ақымақ сезіндің бе, деп сұрағыңыз келіп тұр ғой. Иә, солай болды. Құқық қорғаушы ретінде адамдарға баспана алуға көмектескенім үшін жала жабылып екінші рет түрмеге отырдым. Сол кезде әйелім күйініп, «сен үш жүз адамға көмек көрсеттің. Ал сенің сотыңа он- он бес-ақ адам келіп жүр. Ал қалған адамдар үйлерін алып алған соң, сені ұмытып кетті. Сенің жақындарын ғана қиналып жатыр», деп жазды. Санам сілкінді. Приоритеттерім өзгерді. Бұдан былай алдымен халықтың проблемасын емес, отбасымның жағдайын ойлаймын деп өзіме сөз бердім. Балалықты, романтиканы қойып, өмірге салқын ақылмен қарау керектігін түсіндім. Жаңағы сіздің «қандай жағдайда билікпен компромисске келетін едіңіз» деген сұрағыңыздың жауабы табылған сияқты. Егер төртінші рет түрмеге түсу қаупі туса, мен оның алдын алу үшін барымды салатын едім. Билік абақтыдан құтқарамын десе, олармен компромисске келетін едім. (сәл ойланып) Бірақ бармауым да мүмкін. Түрмеге түспеуім де мүмкін ғой. Үміттенемін.

— Ренжімеңіз, осы сұхбатқа дайындалып жатқанда мен сіз туралы басқа журналистерден сұрадым. Мақтағандар да, сынағандары да болды. Біреуі «ол бес жыл бойы түрмеде әбден қиналды. Соның салдарынан оған қазір ешнәрсе ұнамайды. Ұнауы мүмкін де емес. Оның бэкграунды обьективті журналист болуға жол бермейді», деп айтты. Сөзінің жаны бар ма?

— Білмеймін. Әр журналист өзін обьективтімін деп есептейтін сияқты. Мен де солардың қатарындамын. Бейтарап болуға тырысып жүрмін.

— Жоқ, біз барлығымыз іштей қай кезде халыққа өтірік айтып жатқанымызды, қай кезде ақпаратты объективті жеткізіп жатқанымызды жақсы білеміз. Білсек те оны ешқашан мойындамаймыз.

— Кей кезде эмоцияға ерік беріп, субьективті мақала жазып кететін кездерім болады. Бірақ кейін ондай жазбаларды не түзеймін, не өшіріп тастаймын.

— Қаңтар оқиғасының алғышқы күндерінде сіз митингте тұрып, «Дождь» телеарнасының бас редакторы Тихон Дзидкомен тікелей байланысқа шықтыңыз. Бір  жарым минутқа созылған сөзіңізде Нұр -Сұлтанды Астана деп айттыңыз. Содан соң «қарулы күштерден халыққа тиіспейміз деген хабарлама келіп жатыр» мәлімдедіңіз.  «Жақын арада полиция халықтың жағына шығады деп үміттенемін», деп сөзіңізді аяқтадыңыз. Сол түні көп күттірмей, полиция сіздің үйіңізге келді. Тікелей эфирде айтқан қай сөзіңіз түрткі болды?

— Полицияға халықтың жағына шығады деген сөзім ұнамады. Қылмыстық іс ашылды. Тергеуші бұл ақпаратты кім бергенін білгісі келді. Біріншіден, анонимді хабарламаның авторын айтуға менің құқығым жоқ. Екіншіден, мен олардың аты -жөнін сұрамаған да едім. КНБ менің телефонымды екі айға тәркілеп тексерді. Бірақ әлгі хабарламалар автоматты түрде жойылатын чатқа келгендіктен ешқайсысын оқи алмады. Ақырында іс жабылды.

— Екі апта неге жасырынып жүрдіңіз?

— Дәл сол күні үйге келген адамдардың қолына түссем өлтіріп тастай ма деп қауіптендім. Олар шын мәнінде  полиция ма, титушкалар, вахабистер ме, мен білмедім ғой.

— Қашу керек деп өзіңіз шештіңіз бе? Әлде жоғарыдан кеңес берді ме?

— Биліктегі бір- екі адам маған полицияның қамамайтынын, тек сөйлесетінін айтты. Бірақ мен сенбедім. Олар есікті ұрып жатқанда мен терезеден секіріп қашып кеттім.

— Украинаның пропагандист те, либерал журналистері де бірігіп, ақпараттық соғыс жүргізіп жатыр. Ресейдің саяси сарапшылары Қазақстан да қауіптенуі керек деп айтып отыр. Егер ертең қандай да бір жағдай туса, журналистер жұмылып әлемге дабыл қаға ала ма?

— Тәуелсіз журналистер шамалары келгенше қорғайды деп ойлаймын.  Ал билікшіл журналистерге күмәнім бар. Менің ойымша, біздің полиция мен әскерде путинистер баршылық. Солардың тапсырмасын орындап кетпесе болды.

— Қиын кезеңде билікшіл, либерал журналистер деп бөлінуіміз мүмкін деп ойлайсыз ба?

— Путин режимі не қысым көрсетуі мүмкін. Не ақша беруі мүмкін. Сол сынаққа олар қарсы тұрса болды ғой.

— Неге либерал журналистер халық арасында танымал емес? Саясат туралы сөйлескенді жақсы көретін таксисттен «біздің елде принципшіл журналист кім?», деп сұрасаңыз, олардың көбі Мақсат Толықбай мен Нартай Аралбайұлы деп айтады.

— Нартай да, Мақсат та қазақ тілді және белсенді. Тәуелсіз журналистерде белсенділік жетіспейтін сияқты. Қасым Аманжол фейсбукте пост жазғаны болмаса, ютубқа көп шықпайды. Лұқпан ағамыз анда санда деректі фильмдер түсіреді. Бірақ күнде контент жасап жүрген жоқ.

— Сіз ше? Танымал, ықпалды журналист болғыңыз келе ме? Ол үшін не істеп жатырсыз?

— Шынымды айтсам, танымал болғым келмейді. Осы деңгейім өзіме ұнайды. Күніге хабарласатын он шақты адамға әрең жауап беріп үлгеремін. Ал Нартай мен Мақсат сияқты атақты болсам, мүлдем ешнәрсеге үлгермей қалатын сияқтымын.

— Мақсат бір сұхбатында айлық табысы бір миллионнан асатынын айтты. Сіздің табысыңыз қанша? Жауап бермеуге де болады.

— Мен өзімнің телеграмм арнам арқылы екі миллион теңге табамын.

— Жарнамадан түсетін табыс па?

— Жоқ, бизнесмендер «соттан, органдардан қысым көріп жатырмыз, қолдау пост жазыңызшы» деп өтінеді. Ондай посттар үшін мен жеті жүз мың теңге аламын. Қаңтар оқиғасына дейін екі жүз мың болған. Тамақтың бағасымен бірге менің посттарым да көтеріліп жатыр. Қалжың. Бірақ басқа телеграмм арналар ондай пост үшін бір жарым миллион алады деп естідім.

-Олар дәулетті адамдар ма?

— Жоқ, шағын және орта бизнес.

— Қарапайым кәсіпкерлер жеті жүз мың төлей ала ма?

— Иә, төлейді.

— Сіз олардың қандай адам екенін зертейсіз бе және постарыңызға «ақылы» деген хэштег қоясыз ба?

— Жоқ.

—  Бұл дұрыс па?

— Дұрыс-бұрысын білмеймін. Бірақ ақыға жазылды десем, посттың  тиімділігі төмендейді ғой. Аудитория оқымай қояды.

— Менің сөзімді тек мысал деп қабылдаңыз. Мысалы, Қайрат Боранбаевтың адамдары сізге қомақты ақша ұсынып,  оның жүздеген адамға қайырымдылық жасағаны туралы «Президент рақымшылық жасайтындай әсерлі мақала жаз», деп өтінеді. Бірақ сіз Антикордың оны мемлекет қаржысын ұрлады деп айыптап жатқанын білесіз. Демек, ол ұрланған ақшаның белгілі бір пайызын ғана қайырымдылыққа жұмсауы мүмкін. Сіз бәрібір қолдайсыз ба?

— Егер қайырымдылық жасағаны рас болса және экслюзивті ақпарат берілсе, жариялаймын. Жүз миллион ұрласа да оның он пайызын халыққа берсе, ол жақсы емес пе?

— Сіз өзіңізден стокгольмский синдромды байқамайсыз ба?

— Жоқ. Кез келген адамның әсіресе түрмеде отырғандардың араша сұрауға құқығы бар. Егер Назарбаев та араша сұрайтындай жазбасын жариялауын өтінсе, жариялайтын едім.

— Сұхбат аяқталуға жақын. Қысқа бірнеше сұраққа жауап берсеңіз. Отбасыңыздың қауіпсіздігі ме, халық білуі қажет шындық па?

— Отбасымның қауіпсіздігі!

— Әділдік пе, мейірімділік пе?

— Әділдік

— Тұрақтылық па, өзгеріс пе?

— Өзгеріс

— Айдос Сарым ба, Досым Сатпаев па?

— Досым Сәтпаев

— Бес жылдан кейін Қазақстан қандай болады? Махамбет Абжан кім болады?

— Қиын сұрақ. Махамбет журналист болып жұмыс істей береді. Ал Қазақстан үшінші президентін сайлап, тәуелсіз мықты мемлекет болады.

Сұхбаттасқан Мақпал МЕЙІРБЕКҚЫЗЫ

Источник: 7kun.kz